Αρναία

Η Αρναία είναι ήδη γνωστή από την αρχαιότητα με το όνομα Αρναί. Με βάση ιστορικά στοιχεία και αρχαιολογικά ευρήματα η θέση της αρχαίας πόλης των Αρνών πρέπει να βρισκόταν στα βόρεια του λόφου του Προφήτη Ηλία, 2 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της σύγχρονης πόλης. Στον λόφο αυτόν  τα αρχαιολογικά δεδομένα μαρτυρούν συνεχή κατοίκηση από τους προϊστορικούς χρόνους (15ος αιώνας π.Χ.) έως τον 14ο αιώνα μ.Χ. Λέγεται ότι την πόλη των Αρνών αποίκησαν μετά τους Περσικούς πολέμους κάτοικοι της νήσου Ανδρου, υπόθεση που ενισχύεται από το γεγονός ότι άποικοί της ίδρυσαν 4 αποικίες στην περιοχή, την Ακανθο, τα Στάγειρα και την Αργιλο στο Στρυμονικό Κόλπο και τη Σάνη στον Σιγγιτικό Κόλπο (Ηρόδοτος Ζ, 115) σε συνδυασμό με την αναφορά ότι στην Ανδρο υπήρξε πόλη με την ονομασία Άρνη.

Σύμφωνα με άλλους μελετητές, περιμετρικά του λόφου του Προφήτη Ηλία βρισκόταν μια άλλη αρχαία πόλη, η Αυγαία, της οποίας η Ακρόπολη τοποθετείται στην κορυφή του λόφου. Η μοναδική σωζόμενη ιστορική μαρτυρία για την αρχαία αυτή πόλη είναι εκείνη του Θουκυδίδη (Δ, 103), ο οποίος αναφέρει ότι ο στρατηγός των Σπαρτιατών Βρασίδας κατά το έτος 424/23 π.Χ. πραγματοποιούσε στρατιωτικές επιχειρήσεις στην περιοχή της σημερινής Χαλκιδικής και ξεκινώντας από την αρχαία πόλη Αρναί στράφηκε κατά της Αμφιπόλεως. Ο εντοπισμός στον λόφο του Προφήτη Ηλία αργυρών νομισμάτων, τα οποία στον οπισθότυπο φέρουν τα γράμματα Α Ρ Ν και η κοπή τους τοποθετείται από τους ερευνητές μεταξύ των ετών 392-379 π.Χ., δεν μπορεί να μας οδηγήσει με ασφάλεια στην υπόθεση της ύπαρξης της αρχαίας πόλης των Αρνών στην περιοχή αυτή. Η μελλοντική ανασκαφική έρευνα με τα στοιχεία που θα φέρει στο φως θα μας επιτρέψει να διεξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για το ζήτημα αυτό.

Ο οικισμός άκμασε κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ., γεγονός πιθανώς που σχετίζεται με την εκμετάλλευση από τους κατοίκους των μεταλλείων αργύρου και χρυσού της γειτονικής περιοχής. Οι Αρναί πιθανότατα καταστράφηκαν από τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο τον Β΄, το 348 π.Χ., όταν ο ίδιος κατέλαβε τις πόλεις της Ολυνθιακής Ομοσπονδίας, μέλος της οποίας φέρεται να ήταν και η αρχαία αυτή πόλη. Η τοποθεσία των αρχαίων Αρνών φαίνεται να μην ξανακατοικήθηκε. Οπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα, στον λόφο του Προφήτη Ηλία αργότερα ιδρύθηκαν διαδοχικά ένας ελληνιστικός, ένας ρωμαϊκός και ένας βυζαντινός οικισμός, πάνω στον οποίο κτίστηκε το βυζαντινό κάστρο της πόλης που χρονολογείται στον 13ο-14ο αιώνα. Το κάστρο αυτό καταστράφηκε από τους Τούρκους.

Συνέχεια του καταστραφέντος κάστρου ήταν ένας νέος μικρός οικισμός που ιδρύθηκε σε κοντινή απόσταση στα τέλη του 15ου αιώνα με αρχές του 16ου αιώνα από εργάτες μοναχούς του μετοχίου της αγιορείτικης μονής Κωνσταμονίτου και έλαβε την ονομασία Λιαρίγκοβα ή Λιαρίγκοβη (από τις σλάβικες λέξεις λιέρα (κόπρος) και γκοβνή (σωρός), δηλαδή σωρός κόπρου, επειδή η πεδιάδα ήταν τόπος βοσκής ζώων της μονής Κωνσταμονίτου). Η πρώτη σαφώς χρονολογούμενη αναφορά της Λιαρίγκοβας ή Λιαρίγκοβης γίνεται σε ένα φερμάνιο του 1750, το οποίο περιλαμβάνει έναν κατάλογο των μετοχίων της μονής Κωνσταμονίτου του Αγίου Ορους.

Ο οικισμός αυτός γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση κατά τον 18ο αιώνα, λόγω της απασχόλησης των κατοίκων στα μεταλλεία των Σιδηροκαυσίων (Ολυμπιάδας-Στρατωνίου) στην Βόρεια Χαλκιδική και αποτέλεσε πρωτεύουσα της περίφημης μεταλλευτικής ομοσπονδίας των 12 Μαντεμοχωρίων (οι 12 κοινότητες των Μαντεμοχωρίων ήταν οι εξής: Γαλάτιστα, Ραβνά, Πετροκέρασα, Σταυρός, Βαρβάρα, Λιαρίγκοβη, Νοβοσέλο {Νεοχώρι}, Μαχαλάς {Στάγειρα}, Ισβορος {Στρατονίκη}, Χωρούδα, Ρεβενίκια {Μεγάλη Παναγιά} και Ιερισσός). Το 1775 η Πύλη δέχτηκε να παραχωρήσει την εκμετάλλευση των μεταλλείων στα Μαντεμοχώρια με τον όρο να αποδίδουν στο οθωμανικό κράτος ένα μέρος από την παραγωγή τους. Ετσι, κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας συνέχισε να είναι ένα σημαντικό κέντρο της περιοχής της Χαλκιδικής με μεγάλη εμπορική κίνηση. Μάλιστα, ο Γάλλος πρόξενος στην Θεσσαλονίκη Cousinery, ο οποίος πέρασε από την Λιαρίγκοβη το 1793, την περιγράφει ως έναν αυτάρκη και δυναμικό οικισμό. Χαρακτηριστικά σημειώνει: «Η ευμάρεια, μέσα στην οποία ζουν οι κάτοικοι της Λιαρίγκοβης δεν προέρχεται μόνο από την καλλιέργεια των αγρών τους. Κατασκευάζουν τάπητες για τους οποίους χρησιμοποιούν το μαλλί του τόπου. Σχεδόν όλες οι οικογένειες ασχολούνται με την εργασία αυτή και τα προϊόντα της βιοτεχνίας έφθαναν και πωλούνταν ως τη Ρουμελία (Romelie) και ιδίως στα Μοναστήρια».

Πριν από την επανάσταση του 1821 αλλά και μετά, οι κάτοικοι ασχολούνταν εκτός από την υφαντική, με τη μελισσοκομία και το εμπόριο ξυλείας και ζώων. Το 1932 η Αρναία ήταν το πιο μεγάλο χωριό της Βόρειας Χαλκιδικής με 3.000 κατοίκους που ήταν έμποροι, μελισσουργοί, ξυλουργοί, αλλά και κατασκευαστές χειροποίητων παπουτσιών -υπήρχαν μάλιστα 50 συντεχνίες με πρωτομάστορες και καλφάδες. Η ομοσπονδία των Μαντεμοχωρίων διαλύθηκε με την έναρξη της επανάστασης του 1821, στην οποία συμμετείχε ενεργά και η Λιαρίγκοβη. Η επανάσταση στην περιοχή είχε άδοξο τέλος με αποτέλεσμα η Αρναία να αποτελέσει ένα από τα 42 χωριά της Χαλκιδικής που πυρπόλησε ο Μπαϊράμ πασάς και να ερημωθεί από τους κατοίκους της. Επανέρχονται αργότερα στον τόπο τους και αναμορφώνουν τον οικισμό, οπότε και απέκτησε σταδιακά τη μορφή που έχει σήμερα. Ο νέος οικισμός υπάγονταν στην δικαιοδοσία του Τούρκου Καδή της Θεσσαλονίκης.
Το 1854, όταν ξέσπασε η επανάσταση του Τσάμη στην Χαλκιδική η Λιαρίγκοβα δεν υπέστη νέες καταστροφές από τους Τούρκους. Κατά τον Μακεδονικό αγώνα των ετών 1904-1908 η Λιαρίγκοβα συμμετείχε έντονα με αρκετούς αγωνιστές. Στις 2 Νοεμβρίου του 1912 η πόλη απελευθερώθηκε επισήμως από τους Τούρκους.

Το σημερινό της όνομα, Αρναία, έλαβε η Λιαρίγκοβα το 1928. Η Επιτροπή Μετονομασίας λαμβάνοντας υπόψη της και τις δύο εκδοχές, ότι δηλαδή πιθανόν ήταν χτισμένες εκεί κοντά οι δύο αρχαίες πόλεις, των Αρνών και της Αυγαίας, μετονόμασαν την κωμόπολη σε Αρναία ενώνοντας τη συλλαβή Αρν- από την αρχαία πόλη Αρναί με την κατάληξη –αια από την πόλη Αυγαία. Το 1932 ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Βόρειας Χαλκιδικής με πληθυσμό 3000 κατοίκων, οι οποίοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία, την μελισσοκομία, την υλοτομία, την κατασκευή παπουτσιών, μάλιστα υπήρχαν 50 περίπου συντεχνίες πρωτομαστόρων και καλφάδων, την υφαντική τέχνη και τα μεταλλεία.

Στα σοκάκια που ξεκινάνε ακτινωτά από την κεντρική πλατεία δημιουργώντας στο διάβα τους μικρότερες πλατείες και γειτονιές, μπορεί κανείς να θαυμάσει το πλούσιο παραδοσιακό απόθεμα που διαθέτει ο μοναδικός αυτός οικισμός. Νότια της κεντρικής πλατείας, στη συνοικία της Γαννούδενας, βρίσκεται και το περίφημο Αρχοντικό Ιατρού το οποίο λειτουργεί ως Ιστορικό-Λαογραφικό μουσείο και το μουσείο Υφαντικής. Στη συνοικία αυτή συγκεντρώνονται τα πιο αξιόλογα δείγματα αρχιτεκτονικής της Αρναίας. Σπίτια κτισμένα μετά την καταστροφή του 1821, βαμμένα με έντονα λουλακί χρώματα ή ώχρες, σχηματίζουν όμορφες γειτονιές. Κατηφορίζοντας τον κεντρικό δρόμο από την πλατεία θα βρεθείτε μπροστά στο περίφημο σχολείο του 1871, την λεγόμενη «αστική σχολή Λιαριγκόβης». Είναι το πιο καλοκτισμένο σχολείο του 19ου αιώνα στη Χαλκιδική και από το 1990 στεγάζει το Δημαρχείο. Η τοιχοδομία του ακολουθεί την τεχνική που συνήθιζαν την εποχή εκείνη στο Αγιο Ορος. Δίπλα στο Δημαρχείο βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, τρίκλιτη βασιλική με κωδωνοστάσιο που χρονολογείται από το 1889. Είναι ο μοναδικός ναός στην Ελλάδα που λειτουργεί για τις ανάγκες των πιστών ενώ είναι κτισμένος πάνω σε αρχαιότητες μεγάλης αξίας -και μάλιστα  ορατές, αφού στο δάπεδο του ναού υπάρχουν ειδικοί υαλοπίνακες. Στο περίφημο καμπαναριό της εκκλησίας όταν απελευθερώθηκαν από τον τούρκικο ζυγό οι Αρναιώτες κρέμασαν ένα ιστορικό ρολόι που οι Τούρκοι είχαν μεταφέρει από το χωριό Τεπαλήδες, όταν κατέστρεψαν τη Λιαρίγκοβη το 1821. Απέναντι από το Δημαρχείο και τον Αγιο Στέφανο βρίσκεται το παλιό χάνι και σήμερα ξενώνας Αλεξάνδρου. Ολη αυτή η περιοχή ήταν παλιά το κέντρο του χωριού, το λεγόμενο χοροστάσι.
Αξιόλογος είναι και ο σταυροειδής με τρούλο ναός των Αγίων Αναργύρων, του 1919, σε σχέδια του Αναστάσιου Ορλάνδου. Το 1924 μια συνοδεία μοναχών από το Αγιο Ορος αγιογράφησε το ναό στον οποίο γίνεται καθημερινά εσπερινός και όρθρος. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το επιβλητικό κτίσμα του δημοτικού σχολείου με το τεράστιο προαύλιο. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα σχολικής αρχιτεκτονικής της δεκαετίας του 1930.

Σ' ολόκληρη την πόλη σώζεται ένας μεγάλος αριθμός παλαιών παραδοσιακών κατοικιών, σημαντικής αρχιτεκτονικής αξίας. Είναι κατασκευασμένες με βασικά υλικά την πέτρα και το ξύλο, από Αρβανίτες και Ηπειρώτες τεχνίτες -οι οποίοι στάθμευαν στην Αρναία καθώς πήγαιναν να εργαστούν στα μοναστήρια του Αθωνα-, αλλά και ντόπιους μάστορες. Τα παραδοσιακά σπίτια της Αρναίας είναι αντιπροσωπευτικοί τύποι της αρχιτεκτονικής της Βόρειας Χαλκιδικής. Πολλά από αυτά γκρεμίστηκαν μερικά ή ολικά και δεν είναι εφικτό να δοθεί μια αυστηρή τυπολογία της κατασκευής τους. Από αυτά που διατηρούνται μπορούμε να διακρίνουμε δύο κατηγορίες με βάση τον τύπο της κάτοψης του ορόφου και των μορφών των επιμέρους στοιχείων του συνόλου της κατασκευής.

-Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει κατοικίες που χτίστηκαν μετά την ολοκληρωτική καταστροφή του οικισμού από τους Τούρκους το 1821.

-Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει αυτές που χτίστηκαν μετά το 1850-60 έως το 1940-45.

Τα παλαιότερα σπίτια είναι συνήθως μονόχωρα, μονώροφα ή διώροφα με χαγιάτι στο μπροστινό μέρος, που ήταν ένας ημιυπαίθριος χώρος και στηριζόταν με αντηρίδες, και δωμάτιο στο πίσω τμήμα. Με το πέρασμα του χρόνου σταδιακά το χαγιάτι παύει να είναι ο λειτουργικός πυρήνας του αρναιώτικου σπιτιού και εμφανίζεται η σάλα να έχει τον πρωταρχικό ρόλο. Τα σπίτια χαρακτηρίζονται σε αυτή τη φάση από εσωστρέφεια και αποκτούν φρουριακό χαρακτήρα. Από μορφολογική άποψη υπάρχει ποικιλία των παραδοσιακών κατοικιών, η οποία αφενός οφείλεται στην πυκνή δόμηση που αναγκάζει τους τεχνίτες να επινοούν ιδιαίτερες λύσεις και αφετέρου στην εξέλιξη των εξωτερικών και εσωτερικών δομικών στοιχείων.

Οι κατοικίες αυτές, αναστηλωμένες σήμερα και σε αποχρώσεις του λουλακιού, της ώχρας και του κεραμιδί, μαρτυρούν την ευμάρεια που γνώρισε η Αρναία στο παρελθόν. Με τη λεπτότητα και τη χάρη της κατασκευής τους, με τη χαρακτηριστική πέτρινη διακόσμηση, τα περίτεχνα θυρώματα, τα χαγιάτια και την μεγάλη ποικιλία παραθύρων, χάρισαν στην Αρναία μια μοναδική αρχοντιά. Η ύπαρξη του «ζωντανού» αυτού παλαϊκού ιστού αιτιολογεί απόλυτα τον επίσημο χαρακτηρισμό της Αρναίας το 1987 από το Υπουργείο Πολιτισμού ως «Ιστορικό τόπο» και «Παραδοσιακό οικισμό». Ολα παρέμειναν στην θέση τους, κάποια άλλαξαν χρήση, τα κτίρια όμως της Αρναίας διατήρησαν την παλιά παραδοσιακή αρχιτεκτονική τους μορφή παραμένοντας αιώνιοι μάρτυρες της λαμπρής ιστορικής της διαδρομής.



Με τη βοήθεια του Δήμου, της IV Εφορείας Νεοτέρων Μνημείων και διαφόρων προγραμμάτων έγιναν αναστηλώσεις και αποκαταστάσεις σε αρκετά κτίρια με αποτέλεσμα η Αρναία να διαθέτει σήμερα μια πλειάδα κτιρίων που έχουν χαρακτηριστεί ως διατηρητέα-έργα τέχνης και κάποια ως παραδοσιακά. Ολα αυτά τα στοιχεία δημιουργούν μια νοσταλγική διάθεση στον επισκέπτη αλλά και στον ερευνητή που θα έρθει να μελετήσει την πλούσια ιστορική και λαογραφική παράδοσή της. Συμβάλλουν στο να κατανοήσει το κλίμα μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε η τοπική κοινωνία στο πέρασμα του χρόνου. Συνάμα η σπάνια φυσική και αισθητική ομορφιά του περιβάλλοντος χώρου με τις εναλλαγές των τοπίων και τις μοναδικές περιηγητικές διαδρομές στον Χολομώντα αποτελούν μια έξοχη πρόταση για κάθε επισκέπτη που αναζητά έναν γαλήνιο προορισμό.

* Ευχαριστούμε την αρχαιολόγο κα Αθηνά Μαραθιανού για τα κείμενα που μας παραχώρησε.