Corpus Aristotelicum

Στους πιο πρώιμους διαλόγους του Αριστοτέλη συγκαταλέγονται ο Γρύλος ή Περί ρητορικής και ο Εύδημος ή Περί ψυχής. Στην ίδια περίοδο ανήκει και ο Προτρεπτικός, που προέτρεπε για μια ζωή αφιερωμένη στην φιλοσοφία και ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές έργο στην αρχαιότητα.

Μεταγενέστεροι διάλογοι είναι το Περί φιλοσοφίας, στον οποίο περιγράφεται η πρόοδος της ανθρωπότητας, και τα έργα Αλέξανδρος ή Υπέρ αποίκων και Περί βασιλείας. Για κάποιους διαλόγους όμως γνωρίζουμε μόνο τους τίτλους τους -Περί δικαιοσύνης, Περί ποιητών, Περί πλούτου, Περί ευχής, Περί ηδονής, Περί ευγενείας, Περί παιδείας, Ερωτικός, Νήριθος. Τα συγγράμματα που σώθηκαν χωρίζονται σε ομάδες, που παίρνουν την ονομασία τους από το επιστημονικό πεδίο στο οποίο αναφέρονται.

• Η ομάδα των πραγματειών με θέμα τη λογική, που ήταν γνωστές από τον 6ο αιώνα π.Χ., ονομάζεται Oργανον, δηλαδή «εργαλείο» της φιλοσοφίας. Σ’ αυτές εξετάζονται τα προβλήματα της λογικής, της επιστήμης που μελετά τη σκέψη και τους μηχανισμούς της. Το πρώτο από τα έργα που περιλαμβάνει είναι οι Κατηγορίαι (το είχαν επεξεργαστεί οι μετά τον Αριστοτέλη) και η γνησιότητά τους έχει αμφισβητηθεί, χωρίς όμως πειστικά επιχειρήματα. Το Περί ερμηνείας, που περιλαμβάνει τη θεωρία των προτάσεων, είναι ένα ακόμη έργο που αμφισβητήθηκε, αλλά η γλώσσα και το περιεχόμενό του επισφραγίζουν την αυθεντικότητά του. Αναμφισβήτητη είναι η γνησιότητα των έργων Αναλυτικά πρότερα, Αναλυτικά ύστερα, Τοπικά, Σοφιστικοί έλεγχοι.
• Στα συγγράμματα με θέμα τη φύση εξετάζονται προβλήματα της φυσικής, του κλάδου που ασχολείται με τη γενική θεωρία του φυσικού κόσμου. Πρόκειται για μια ομάδα αναμφισβήτητα γνήσιων έργων που περιλαμβάνει τα Φυσικά (Ακροάσεις φυσικής), το Περί ουρανού, το Περί γενέσεως και φθοράς και τα Μετεωρολογικά. Το επόμενο σύγγραμμα του Corpus, το Περί κόσμου, σίγουρα δεν είναι έργο του Αριστοτέλη, αφού έχει γραφτεί μεταξύ του 50 π.Χ. και του 100 μ.Χ.
• Στις πραγματείες ψυχολογίας μελετώνται προβλήματα ψυχολογίας, της επιστήμης που έχει αντικείμενό της την ψυχή. Σ’ αυτά συγκαταλέγονται το Περί ψυχής και μια ομάδα έργων που είναι γνωστά ως Μικρά φυσικά. Πρόκειται για τα Περί αισθήσεως και αισθητών, Περί μνήμης και αναμνήσεως, Περί ύπνου, Περί εγρηγόρσεως, Περί της μαντικής της εν τοις ύπνοις, Περί μακροβιότητος και βραχυβιότητος, Περί ζωής και θανάτου και Περί αναπνοής. Το Περί πνεύματος, με το οποίο ολοκληρώνεται η σειρά των έργων ψυχολογίας, δεν ανήκει στον Αριστοτέλη, αφού πρέπει να γράφτηκε το 250 π.Χ. και περιγράφει τη διδασκαλία του Ερασίστρατου.
• Ακολουθεί μια ομάδα έργων βιολογίας. Από το πρώτο σύγγραμμα της σειράς, που ονομάζεται Περί τα ζώα ιστορίαι, κάποια βιβλία δεν είναι αυθεντικά και χρονολογούνται στον 3ο αιώνα π.Χ. Το Περί ζώων μορίων αποτελεί μια γενική εισαγωγή στη βιολογία. Το Περί ζώων κινήσεως είχε θεωρηθεί νόθο, αλλά, πρόσφατες μελέτες ανέτρεψαν αυτή την θεώρηση. Τέλος, τα Περί ζώων πορείας και Περί ζώων γενέσεως είναι γνήσια έργα του Αριστοτέλη.
• Υπάρχουν και ορισμένα συγγράμματα που είναι νόθα. Συγκεκριμένα, το Περί ακουστών ανήκει μάλλον στον Στράτωνα, ενώ το Περί χρωμάτων στο Θεόφραστο. Τα Φυσιογνωμικά, που είναι σύνθεση των δύο παραπάνω έργων, αποδίδονται πιθανότατα σε Περιπατητικούς. Νόθο έργο είναι, επίσης, το Περί φυτών, ενώ το Περί θαυμασίων ακουσμάτων περιλαμβάνει αποσπάσματα από έργα του Θεόφραστου και άλλων συγγραφέων.
• Τα Μηχανικά είναι μάλλον σύγγραμμα ενός φιλοσόφου της πρώιμης περιπατητικής σχολής. Τα Προβλήματα έχουν στοιχεία που παραπέμπουν στην όψιμη περιπατητική σχολή και προέρχονται κυρίως από το Corpus του Θεόφραστου και από κείμενα της σχολής του Ιπποκράτη. Τα Μουσικά προβλήματα χρονολογούνται μεταξύ του 300 π.Χ. και του 100 μ.Χ. Το Περί ατόμων γραμμών δεν πρέπει να είναι πολύ μεταγενέστερο από την εποχή του Ξενοκράτη, το Ανέμων θέσεις και προσηγορίαι είναι απόσπασμα από την πραγματεία Περί σημείων του Θεόφραστου, ενώ το Περί Ξενοφάνους, Ζήνωνος, Γοργίου (ή πιο σωστά Περί Μελίσσου, Ξενοφάνους, Γοργίου) έχει βασιστεί μάλλον σε γνήσια συγγράμματα του Αριστοτέλη, αλλά έχει γραφτεί τον 1ο αιώνα μ.Χ.
• Σε ό,τι αφορά τα Μετά τα φυσικά, την παλαιότερη αναφορά βρίσκουμε στο Νικόλαο Δαμασκηνό. Σ’ αυτό το έργο εξετάζονται θέματα μεταφυσικής, ή οντολογίας, του κλάδου που ασχολείται με την ουσία των πραγμάτων. Το σύγγραμμα αυτό, σύμφωνα με τον κατάλογο του Ησύχιου, αποτελούνταν από δέκα βιβλία, άρα από τα 12 που διασώθηκαν, κάποια είναι ψευδεπίγραφα. Στα 12 βιβλία των Μεταφυσικών προσθέτουν συνήθως και τη διατριβή Περί Μελίσσου, Ξενοφάνους και Γοργίου.
• Στην ομάδα των συγγραμμάτων με θέμα την ηθική, που πραγματεύονται τους κανόνες των πράξεων του ανθρώπου, συγκαταλέγονται τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Ηθικά μεγάλα και τα Ηθικά Ευδήμεια. Πολλοί υποστηρίζουν ότι τα Ηθικά Ευδήμεια είναι μεταγενέστερο έργο το οποίο το έγραψε ο μαθητής του Αριστοτέλη Εύδημος, ωστόσο αυτό μάλλον δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Η γραμματική και το ύφος του είναι αριστοτελικά και πιθανότατα πρόκειται για ένα πολύ πρώιμο έργο, που το έγραψε ο Αριστοτέλης όταν βρισκόταν στην Ασσο, μεταξύ του 348 και του 345 π.Χ. Το Περί αρετών και κακιών γράφτηκε ανάμεσα στον 1ο π.Χ. και τον 1ο μ.Χ. αιώνα και σε αυτό γίνεται μια προσπάθεια συγκερασμού της περιπατητικής ηθικής με την πλατωνική.
• Τα Πολιτικά είναι αναμφίβολα γνήσιο έργο του Αριστοτέλη, το οποίο αποτελείται από κάποια αυτοτελή δοκίμια που δεν είναι πλήρως επεξεργασμένα. Σ’ αυτό το σύγγραμμα εξετάζονται προβλήματα της πολιτικής φιλοσοφίας, του κλάδου που ασχολείται με τη θεωρία των πολιτευμάτων, της νομοθεσίας και των άλλων θεσμών και φαινομένων της πολιτικής ζωής.
• Το πρώτο βιβλίο των Οικονομικών είναι μια πραγματεία που έχει ως βάση της τα Πολιτικά και τον Οικονομικό του Ξενοφώντα. Το έγραψε μάλλον ο Θεόφραστος ή κάποιος άλλος Περιπατητικός. Τα δεύτερο βιβλίο ανάγεται στο 30 π.Χ. και συνιστά μια συλλογή ιστορικών γεγονότων που δίνονται με μορφή παραδειγμάτων. Το τρίτο βιβλίο σώζεται σε λατινική μετάφραση και δεν ανήκει στον Αριστοτέλη.
• Η Ρητορική και η Ποιητική συγκαταλέγονται στα συγγράμματα που εξετάζουν θέματα αισθητικής, του κλάδου που ασχολείται με τη θεωρία της δομής των έργων της τέχνης. Η Ρητορική είναι σίγουρα έργο του μεγάλου φιλοσόφου -τουλάχιστον τα δύο πρώτα βιβλία- και πραγματεύεται τη δομή του λόγου. Η Ρητορική εις Αλέξανδρον είχε αποδοθεί στον Αναξιμένη από τη Λάμψακο, αλλά ο χαρακτήρας του παραπέμπει στον Αριστοτέλη. Το Corpus Aristotelicum ολοκληρώνεται με την Ποιητική, που σώζεται σε αποσπάσματα και η αυθεντικότητά της δεν αμφισβητείται. Η Ποιητική έχει ως θέμα της τον αρχαίο ποιητικό λόγο και τα είδη του.

Από το έργο του Αριστοτέλη που έχει χαθεί ιδιαίτερα σημαντική είναι η περιγραφή των Πολιτειών 158 ελληνικών πόλεων. Το 1890 βρέθηκε στην Αίγυπτο ένας πάπυρος ο οποίος περιλαμβάνει την πρώτη από αυτές, την Αθηναίων Πολιτεία.

Info

Στο σύγγραμμα Περί ζώων μορίων ο Αριστοτέλης πραγματεύεται κατ’ αρχάς τη δομή του σώματος των ζωντανών οργανισμών. Υποστηρίζει λοιπόν ότι στο σώμα των ζώων πρωτεύουσα θέση κατέχει το αίμα, από το οποίο συνίστανται όλα τα μόρια, το κέντρο είναι η καρδιά, ενώ ο εγκέφαλος είναι το ψυχρότατον των εν τω σώματι μορίων, που ρυθμίζει τη θερμότητα η οποία προέρχεται από την καρδιά. Στη συνέχεια χωρίζει τα ζώα σε δύο κατηγορίες, με βάση τα κοινά χαρακτηριστικά τους, στα έναιμα και στα άναιμα, δηλαδή στα σπονδυλωτά και στα ασπόνδυλα. Από αυτά ανώτερο είδος είναι τα ζωοτόκα, αυτά που γεννούν νεογνά, και ακολουθούν τα ωοτόκα, τα οποία με τη σειρά τους χωρίζονται στα ζώα που γεννούν τέλεια ωά και σ’ εκείνα που γεννούν ατελή ωά. Ο άνθρωπος ανήκει σ’ ένα ξεχωριστό είδος, ενώ υπάρχουν και ορισμένα ενδιάμεσα είδη.

Η Scala naturae κατά Αριστοτέλη (Πηγή: W.D. Ross Αριστοτέλης, εκδόσεις ΜΙΕΤ):

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Αριστοτέλης, W. D. Ross, εκδόσεις MIET
- Αριστοτέλους Περί Ποιητικής, Ι. Συκουτρής, εκδόσεις Εστία
- Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, «Οι Έλληνες», Αριστοτέλης Άπαντα, εκδόσεις Κάκτος
- Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα, τόμος 11
- Η Φιλοσοφία, Τόμος Α’, Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά τον Ακινάτη, επιμέλεια Φρανσουά Σατελέ, εκδόσεις «Γνώση»
- Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, Albin Lesky, εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη
- Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, P.E.Esterling–B.M.W.Knox, εκδόσεις Παπαδήμα
- Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, Mario Vegetti, Π. Τραυλός
- Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Ε΄
- Ο Αριστοτέλης και το Λύκειο, Jean Brun, εκδόσεις Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος
- Οι Ελληνες Φιλόσοφοι, W. K. C. Guthrie, εκδόσεις Παπαδήμα
- Περί της Πολιτικής – Επίλεκτα Κείμενα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος, εκδόσεις ΜΙΕΤ
- Φιλοσοφικά Κείμενα για την Τρίτη Τάξη του Γυμνασίου, ΟΕΔΒ