Μονή Ξηροποτάμου

Συγκαταλέγεται στα αρχαιότερα μοναστήρια του Ορους και βρίσκεται σε απόσταση 45 λεπτών πεζοπορίας από τη Δάφνη, στη νοτιοδυτική πλευρά της χερσονήσου. Το όνομά της πήρε από έναν παρακείμενο ξεροπόταμο. Παρόλο που η παράδοση ισχυρίζεται ότι ιδρύθηκε το 424 από την αδελφή του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μικρού, την Πουλχερία, οι γραπτές πηγές αναφέρουν ως χρόνο σύστασής της το 924, και  κτήτορά της τον μοναχό  Παύλο που την έκτισε με την συνδρομή του Ρωμανού Α΄ του Λεκαπηνού. Το 956 έλαβε μια γενναία κτηματική δωρεά από κάποιον πρωτοσπαθάριο με το όνομα Ιωάννης. Η περίοδος της ακμής της διακόπηκε βίαια  όταν τον 13ο αιώνα δέχτηκε επιδρομές από Φράγκους πειρατές. Την εποχή εκείνη φαίνεται ότι αφιερώθηκε στους Τεσσαράκοντα Μάρτυρες. Ανακαινίστηκε από τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο, αλλά κάηκε για πολλοστή φορά το 1507 και τότε ήρθε η σειρά του σουλτάνου Σελίμ Α΄ που της απένειμε προνόμια για να τη στηρίξει.

Το σημερινό κτιριακό συγκρότημα χρονολογείται από τον 18ο αιώνα. Το Καθολικό έχει ανεγερθεί ανάμεσα στα 1761 και 1763 από τον Σκοπελίτη λόγιο μοναχό Καισάριο Δαπόντε, με χρήματα από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Οι τοιχογραφίες είναι του 1783 και απεικονίζουν στον κυρίως ναό σκηνές από την Καινή Διαθήκη, στη λιτή από την Παλαιά Διαθήκη και στο νάρθηκα από την Αποκάλυψη. Υπάρχει εξαιρετικό ξυλόγλυπτο χρυσωμένο τέμπλο με φυτικό διάκοσμο. Στο Ιερό του ναού, σύμφωνα με την παράδοση, φυλάσσεται το μεγαλύτερο στον κόσμο τμήμα του Τιμίου Σταυρού. Η τράπεζα αγιογραφήθηκε το 1859 από τους Αρσένιο και Νικηφόρο. Συνολικά υπάρχουν 16 παρεκκλήσια εκ των οποίων τα 5 είναι χωρίς τοιχογραφίες.

Αξίζει να επισημανθεί ένα ενδιαφέρον περιστατικό από τη μακραίωνη ιστορία της. Στην Επανάσταση του 1821, τουρκικό στρατιωτικό τμήμα παρέμεινε στη μονή μέχρι το 1829. Οταν τέλειωσε ο πόλεμος οι μοναχοί επανήλθαν και έκαναν περιοδεία του Τιμίου Ξύλου και των λειψάνων των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων στις παραδουνάβιες ηγεμονίες ώστε να συγκεντρώσουν τους απαραίτητους πόρους για την ανασυγκρότηση των κτιρίων. Στο σκευοφυλάκιο, ανάμεσα στα πολύτιμα κειμήλια, ξεχωρίζει ένα από αριστουργήματα της βυζαντινής μικροτεχνίας, ο περίφημος δίσκος από στεατίτη λίθο που ονομάζεται «φιάλη της Πουλχερίας». Στη βιβλιοθήκη στεγάζονται 409 χειρόγραφα, από τα οποία τα 20 σε περγαμηνή, και περίπου 5.000 βιβλία.

Κείμενο: Δρ. Αντώνιος Γ. Δικαίος/ Θεολόγος - Περιβαλλοντολόγος.