Ηθη και έθιμα

* Τα ήθη και τα έθιμα ενός λαού είναι τα γνωρίσματα εκείνα που συνθέτουν την φυσιογνωμία του τόπου του. Είναι τα στοιχεία που αποτελούν τις ρίζες του και τους αδιάρρηκτους  δεσμούς του με την πατρική γη και τους προγόνους του. Η Αρναία χαρακτηρίζεται από τον πλούτο της λαογραφικής της παράδοσης, μεγάλο μέρος της οποίας καταλαμβάνουν τα ήθη και τα έθιμά της.

Εθιμα ιδιαίτερα που δεν τα συναντά κανείς σε άλλες περιοχές, όπως τα Χελιδονίσματα, η Κότσμανους, τα Κουρμπάνια, το Μέλωμα του Χριστού, η Σουσσαρίτσα, ο παραδοσιακός χωριάτικος γάμος, το ζύγισμα του Αη Γιώργη, κ.α.

• Το πολύ παλιό έθιμο του «Μελώματος του Χριστού» λάμβανε χώρα το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων. Ολες οι οικογένειες της Αρναίας συγκεντρώνονταν γύρω από το χριστουγεννιάτικο τραπέζι για την κοπή του χριστόψωμου. Εδώ και αρκετά χρόνια η Πολιτιστική και Επιμορφωτική Εταιρεία της Αρναίας έχει μεταφέρει το έθιμο αυτό στην κεντρική πλατεία του χωριού, με σκοπό να ενισχύσει τους δεσμούς μεταξύ των κατοίκων. Το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων το χριστόψωμο ετοιμάζεται στο εργαστήριο και αργά το απόγευμα, μαζί με τα καρύδια και το μέλι, μεταφέρονται στην κεντρική πλατεία. Η μικτή χορωδία του δήμου Αρναίας και η μπάντα του δήμου ψάλλουν τα κάλαντα και άλλα χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Ολοι οι παρευρισκόμενοι κρατούν στα χέρια τους αναμμένα φαναράκια. Στη συνέχεια μοιράζεται το χριστόψωμο, τα καρύδια και το μέλι στον κόσμο.
• Την Κυριακή της Τυρινής, τις Απόκριες, γίνεται παρέλαση μεταμφιεσμένων στην πλατεία της πόλης.
• Το πρωί της Κυριακής του Πάσχα αναβιώνει στην πόλη το έθιμο «Πασχαλινό κιόσκι». Οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία και μοιράζουν στους διερχόμενους κόκκινα αυγά, τσουρέκια και πίτες και εύχονται «Χριστός Ανέστη» και «Χρόνια Πολλά». Στη διαδικασία συμμετέχει και το παιδικό τμήμα του χορευτικού του Αριστοτελείου Πνευματικού Κέντρου.
• Το πρωί της Δευτέρας του Πάσχα αναβιώνει στην Αρναία ένα παλαιότατο έθιμο με την ονομασία «Καντάρι». Πρόκειται για  μια μεγάλη ζυγαριά, το καντάρι, το οποίο κρεμούν οι κάτοικοι στον αιωνόβιο πλάτανο στην κεντρική πλατεία του χωριού. Στη ζυγαριά αυτή ζυγίζουν τον κόσμο, κυρίως αυτούς που έχουν αυξημένο βάρος.
• Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο σημαντικότατο έθιμο «Η Κούτσμανους», που πρωτοεμφανίστηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και η ονομασία αυτή πιθανόν προέρχεται από την παραφθορά του ονόματος του Τούρκου Αγά (Κοτσμ-ανλής -Κουτσμάνους). Την 3η ημέρα του Πάσχα έφιπποι από την κεντρική πλατεία της Αρναίας, ντυμένοι με την παραδοσιακή αρνιώτικη στολή και οπλισμένοι, κατευθύνονται στο ύψωμα του προφήτη Ηλία. Εκεί τελείται η Θεία Λειτουργία και έπειτα γίνεται η λιτανεία των ιερών εικόνων από τους καβαλάρηδες. Αμέσως μετά ξεκινά ο παραδοσιακός χορός «κούτσμανους». Ακολουθούν ιπποδρομίες και διαγωνισμός σκοποβολής, όπου οι διαγωνιζόμενοι σημαδεύουν κόκκινα αυγά που είναι κρεμασμένα από ένα σκοινί. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το έθιμο αυτό είχε μεγάλη σημασία καθώς με την σκοποβολή οι κάτοικοι εξασκούνταν στην χρήση όπλων για ενδεχόμενη μελλοντική εξέγερση εν αγνοία των Τούρκων κατακτητών. Σήμερα στους νικητές αποδίδονται έπαινοι. Οι καβαλάρηδες εν συνεχεία επιστρέφουν από το εξωκλήσι και συγκεντρώνονται στην κεντρική πλατεία της Αρναίας, όπου ακολουθεί μεγάλο συλλογικό γλέντι και χορός.
• Το έθιμο «Σουσσαρίτσα» είναι διαγωνισμός για παιδιά, αλλά και για ενήλικες. Διοργανώνεται την ημέρα αυτή στο άλσος της Αγίας Παρασκευής Αρναίας. Οι διαγωνιζόμενοι, αφού χωριστούν σε αντίπαλες ομάδες, κάνουν ρίψεις κόκκινων αυγών στο χορτάρι. Νικητής αναδεικνύεται αυτός που θα πετάξει το αυγό όσο πιο μακριά γίνεται χωρίς αυτό να σπάσει.
• Αξιοσημείωτο είναι το έθιμο των «Χελιδονισμάτων», το οποίο  εκτυλίσσεται την 1η Μαρτίου κάθε χρόνου. Η 1η Μαρτίου θεωρείται γιορτή της άνοιξης και πιστεύεται ότι την ημέρα αυτή έρχονται τα χελιδόνια ως προάγγελοι της άνοιξης. Τα «Χελιδονίσματα» είναι, λοιπόν, το καλωσόρισμα της άνοιξης. Στο δρώμενο αυτό πρωτοστατούν τα παιδιά του χωριού, μαθητές των σχολείων, τα οποία ντυμένα με τοπικές παραδοσιακές φορεσιές βγαίνουν στους δρόμους του χωριού και τραγουδούν το παραδοσιακό τραγούδι της χελιδόνας. Κρατούν ένα ξύλινο κουτί, ανοιχτό από μπροστά. Μέσα από το κουτί είναι περασμένο ένα ξύλο με το ομοίωμα μιας χελιδόνας κολλημένο επάνω του. Στο ξύλο τυλίγουν ένα σκοινί, το οποίο τραβούσαν και τύλιγε πάνω κάτω το χελιδόνι. Τα παιδιά συνήθιζαν να έχουν μαζί τους δύο κουμπαράδες και 2-3 καλάθια, στα οποία συγκέντρωναν τα χρήματα και τα κεράσματα που τους έδινε ο κόσμος της Αρναίας. Το τραγούδι της Χελιδόνας έχει ως εξής:

• Χελιδόνα έρχεται από την Αραβία,
  φέρνει –φέρνει Άνοιξη φέρνει και καλοκαίρι
  και ’μεις για τούτο ήρθαμε να σας παρακαλέσουμε
  να μας δώσετε 5 αυγά , 5 αυγά, 5 κοκά
  κι άλλα 5 την Πασχαλιά
  για να γεννάει η κλωσαριά
  και να σέρνει τα πουλιά
  Καθώς η μάνα τα παιδιά.
  Μάρτης μας ήρθα
  καλώς μας ήρθε
  τα δένδρα ανθίζουν
  τα λιβάδια πρασινίζουν
  και τα ζώα χαίρονται .
  Έξω ψύλλοι, ποντικοί
  μέσα υγεία και αρά
  και το Πάσχα μας με γεια.
  Να ζήσετε ν’ ακούσετε
  Χελιδόνα αμήν.

• Ο Αγιος Μόδεστος, προστάτης των ζώων, τιμάται στις 18 Δεκεμβρίου στο ξωκλήσι του από τους Αρνιώτες κτηνοτρόφους. Εξίσου σημαντική είναι η γιορτή του Αγίου Μόδεστου, που γίνεται το πρώτο Σάββατο του Ιουνίου με κουρμπάνι (σε ζωμό κρέατος προστίθεται πλιγούρι). Οταν είναι έτοιμο το κουρμπάνι, χτυπούν οι καμπάνες και καλούν τον κόσμο στο προαύλιο της εκκλησίας για την διανομή του. Επειτα όλοι οι παρευρισκόμενοι χορεύουν και γλεντούν στην πλατεία με τη συνοδεία μουσικών οργάνων (ζουρνάδες και νταούλια).
• Σημαντική θέση στη λαογραφική παράδοση της Αρναίας κατέχει και το λιαριγκοβινό τραγούδι. Τα τοπικά τραγούδια της Αρναίας στο μεγαλύτερο μέρος τους στηρίζονται σε αφηγήσεις και διατηρούνται μέσα από τα έθιμα. Πρόκειται για τραγούδια που αναφέρονται σε θρύλους, παραδόσεις και σε θρησκευτικές γιορτές, άλλα είναι ακριτικά και ιστορικά, και στο σύνολό τους εντάσσονται στο φάσμα της ελληνικής δημοτικής μελωδίας και ποίησης.

* Κείμενο της αρχαιολόγου Αθηνάς Μαραθιανού.